कामीको छोरा भएर कामी थर लेख्न केको लाज ?

  कक्षा चारमा पढ्दै गर्दा स्कुलमा सरस्वतीको मन्दिर बन्यो । श्रीपञ्चमीको दिन बिहानै हामी विद्यार्थीहरु विद्याकी देवी सरस्वतीलाई चढाउन हातमा फूल र प्रसाद लिएर लामबद्ध भएर उभिएका थियौं । हाम्रा गुरुहरुले हामीहरुलाई एक एक गरी मन्दिरभित्र छिर्न दिनुहुन्थ्यो । र विद्यार्थीहरु मन्दिरभित्र प्रवेश गरी पूजा गर्दै फूल र प्रसाद चढाएर बाहिर निस्कन्थे ।

यसै क्रममा मेरो पालो आयो । फूल र प्रसाद लिएर मन्दिरभित्र छिर्न मात्र के खोजेको थिएँ, पनेरु थरका एक जना सरले ‘पख’ भन्दै कराउनुभयो । उहाँले मेरो हातको प्रसाद र फूल माग्दै ‘म चढाइदिन्छु’ भनेर बाहिरैबाट मूर्तिमा पर्नेगरी फ्याँकिदिनुभयो । र मलाई मन्दिरभित्र छिर्नै नदिई फर्काइदिनुभयो ।

मन्दिरभित्र छिरेर पूजा गर्ने इच्छा पूरा नहुँदा मन खिन्न भयो । अरु साथीहरुलाई पस्न दिइयो, मलाई किन दिइएन भन्ने प्रश्न मेरो बालमस्तिष्कमा घुमिरह्यो । घरमा पुग्ने बितिकै यसबारे अन्तरे बुबासँग सोधें, जो अलि पढेलेखेको हुनुहुन्थ्यो । उहाँबाट मैले मेरा साथीहरु ठूला जातका भएकाले मन्दिरभित्र छिर्न दिइएको र म सानो जातको भएकोले छिर्न नदिइएको भन्ने थाहा पाएँ । यो नै मेरो आफ्नो जातसँगको पहिलो साक्षात्कार थियो ।

त्यसको केही हप्तापछि घरमा अधबैंसे मान्छे मेरो स्कुलको ड्रेस सिलाएर घरमा आउनुभयो । म बटुकामा भुटेको मकै खाँदैथिएँ । उहाँको नजिकै जान खोज्दा उहाँले भन्नुभयो, ‘मेरो नजिक नआऊ बाबु, छोइन्छ ।’ 

मैले केही बुझ्नै सकिनँ र आमालाई सोधेँ अनि थाहा पाएँ । उहाँ हामीभन्दा तल्लो जातको हुनुहुँदो रहेछ र उहाँले छोएको हामीले खान नहुने रहेछ !

जात के हो र कसरी सानो र ठूलो हुन्छ भन्ने केही थाहा नभए पनि आफूहरु सानो पनि नभएको र ठूलो पनि नभई बीचको जातको भएको मेरो बालचेतनाले ठम्यायो ।

दशैं आउँदै गर्दा एक दिन बुबासँग गोठालो गएको थिएँ । गाईवस्तु वनमा चर्दै गर्दा बुबा बाटोको कान्लामा पलाएको घाँस काट्दै हुनुहुन्थ्यो । म बाटोको डिलमा भएको ठूलो ढुंगामा बसिरहेको थिएँ । त्यत्तिकैमा एक जना लामो लंगौटी, सेतो कमिज, ज्वारीकोट र ढाका टोपी लगाएका व्यक्ति खसी डोर्याएर आउँदै गरेको देखेँ । हेर्दा भलाद्मी देखिने उक्त व्यक्तिले हाम्रो नजिकै आएपछि अनौठो व्यवहार गर्नुभयो । बाटो माथि बुबालाई देखेर उहाँले तल झर्न लगाउनुभयो । बुबा तल झरेपछि उहाँ खुरुखुरु आफ्नो बाटो लाग्नुभयो ।

मैले बुबालाई तल झर्न लगाउनुको कारण सोधें अनि थाहा भयो, उहाँ सरदार भक्ति थापाका सन्तान काजीसाप हुनुहुँदो रहेछ । र, आफू हिँडेको समयमा सानो जातको मान्छे बाटो माथि भएका कारण बुबालाई तल झार्न लगाउनु भएको रहेछ । त्यस दिनदेखि मेरो बालमनमा सानो जात र ठूलो जातको अन्तर्द्वन्द्व चलिरह्यो ।

सायद, सात कक्षामा हुनुपर्छ, सामाजिक शिक्षामा हिन्दु वर्णव्यवस्था र त्यसमा आधारित पृथ्वीनारायण शाहको श्रम विभाजनबारे पढेपछि जातीय विभेदबारे थाहा भयो । त्यसपछिका दिनमा जातीय विभेद आफ्नो जीवनको पर्याय नै भए पनि मलाई खासै अनौठो लाग्न छाड्यो । किनभने म जुन समाजमा जन्मेँ र हुर्केँ, त्यसले मलाई आफ्नो सीमा तोकिदिएको थियो । र, त्यसकै परिधिभित्र रहेर जिउन जानेको थिएँ ।

२०५३ सालतिरको कुरा हो, म आईएससीको परीक्षा सकेर गाउँ गएको बेला म पढेको स्कुलको हेडसरसँग भेट भयो । भेटमा उहाँले भन्नुभयो, ‘अस्थायी शिक्षक दरबन्दी खाली छ, विद्यालय सञ्चालक समितिले नियुक्ति गर्न पाउँछ, पढाउने भए पढाऊ ।’

बिएससी गर्न अलि पैसा पनि चाहिने, सोचेँ, सरको सुझाव ठिकै लाग्यो । जागिर खान नागरिकता चाहिने भयो । बुबाको नागरिकता र एसएलसीको प्रमाणपत्र झोलामा हालेर नागरिकता बनाउन जिल्ला सदरमुकाम गएँ । एक दिन जानै लाग्यो । भोलिपल्ट दश बजे नै नागरिकता फाँटमा निवेदन पेस गरें । शैक्षिक प्रमाणपत्रमा रहेको थर कायम गरी नासुले सबै प्रक्रिया पुुर्याएर प्रमुख जिल्ला अधिकारीकोमा तोक लगाउन लगे । म बाहिर पालो कुरेर बसें, त्यति बेला लम्जुङ जिल्लाका सिडिओ विनोद ज्ञवाली थिए ।

सिडिओलाई जिल्लाको राजा भनिन्थ्यो । उनीहरुको रवाफबारे सुनेको थिएँ, तर सामना गरेको थिइन । एकछिनपछि मेरो नाम बोलाइयो, केही नर्भस हुँदै भित्र गएँ । उनले मेरो एसएलसीको मार्कसिट हेरेर मेरो मुखमा पनि नहेरी सोधे, ‘के यो मार्कसिट तेरै हो ?’

सायद, उनलाई दलितको छोरो एसएलसीमा प्रथम श्रेणीमा पास गर्नु अचम्मको कुरा लाग्यो होला । मैले नम्र भएर ‘हो सिडियो साब’ भनें । उनले पुलुक्क मेरो मुखमा हेरे अनि बुबाको नागरिकता मागे । बुबाको नागरिकता हेरेपछि मेरो नागरिकतामा सही गर्नै लाग्दा सोधे, ‘बुबाको थर कामी, तेरो थरचाहिँ किन विक ?’ मैले भनेँ, ‘मेरो शैक्षिक प्रमाणपत्रको नामअनुुसार बनाउन लागेको ।’ उनले ‘यसरी हुँदैन, तँलाई कामीको छोरा भएर कामी थर लेख्न केको लाज ?’ भन्दै विकलाई रातो कलमले कोष्ठभित्र राखेर ‘कामी’ थर थपिदिए । म चुपचाप नागरिकता लिएर घर फर्कें ।

मेरो मनमा सुषुप्त रहेकोे जातीय विभेदको अन्तर्द्वन्द्व त्यो दिनदेखि फेरि जाग्न थाल्यो । स्कुलमा शिक्षक हुँदा पनि त्यसले अनेक रुपरंग देखायो । आफूले पढेको स्कुलमा आएर पढाउन मलाई जति गर्व हुन्थ्यो, त्योभन्दा बढी पीडा टिफिनको समयमा हुन्थ्यो । टिफिनको समयमा सबै शिक्षक साथीहरु मलाई ‘नास्ता खाना जाउँ’ भन्थे । तर म भने विद्यार्थीको हुलमा गएर मिस्सिन्थेँ, म नजानुको कारण भोक नलागेर होइन, पैसा नभएर पनि होइन । चियापसलमा अरु भित्र, म बाहिर हुन्थेँ, अरु आफूले खाएको भाँडा छाडेर उठ्थे, मैले माझ्नुपर्थ्यो । मलाई अरुको घरभित्र पस्ने रहर र भाँडा माझ्नुको डर होइन, तर ममा विभेदबारे चेतना आइसकेको थियो तर विभेदको विरोध गर्ने सामथ्र्य भने आइसकेको थिएन । विवेकले विभेदको शिकार हुन दिँदैनथ्यो ।

सिडिओ साबले भनेको ‘कामीको छोरा भएर कामी लेख्न केको लाज ?’ भन्ने भनाइ मेरो मनमा प्रतिध्वनित भइरहन्थ्यो । पछि मलाई उनको भनाइ ठिकै लाग्न थाल्यो । कसैले मेरो जात सोध्दा म सिधै कामी भन्ने गर्थेँ । काठमाडौँमा पढ्दा एक जना साथीसँग कोठा सेयर गरेर बसेको थिएँ । साथी पूर्वतिरको उपाध्याय बाहुनको छोरा थियो, कीर्तिपुरमा हामी लगभग एक वर्ष सँगै बस्यौं । एक दिन म बाहिर किनमेल गरेर फर्केको थिएँ । कोठाभित्र दुई जना पाहुना देखेँ । साथीले म ढोकाभित्र छिर्नासाथ उनीहरुसँग परिचय नै नगराई इसाराले बाहिर लग्यो । भित्र आएका पाहुना उसका काका र गाउँका उसलाई पढाउने शिक्षक रहेछन् । उसले म आउनुभन्दा पहिले नै मेरो थर ‘थापा’ हो भनेर भनेको रहेछ । उसले मलाई थापा नै भनेर चिनाउन अनुरोध गर्‍यो । त्यो दिन मेरो जीन्दगीमा सबैभन्दा लज्जाको दिन भयो । किनभने साथीको त्यो अनुरोधले मलाई आफ्नो नजरमा आफै गिरेँ । साथीका पाहुनाहरु बसुन्जेल म आफू भएर जिउन सकेको थिइन ।

अध्ययन सकेपछि गरिबहरुका लागि स्थानीय स्रोतको प्रयोग गरी न्यून लागतमा घर निर्माण गर्ने गैरसरकारी संस्थामा करिब १२ वर्ष काम गरेँ । यो बीचमा ५ वर्ष मध्यपश्चिम, सुदूर पश्चिम र बाँकी सात वर्ष पूर्वमा बसेँ । यही दौरानमा विभेदका धेरै आयाम देख्ने मौका पाइयो, कतै विभेदको पात्र बनेर त कतै साक्षी बनेर । जातीय, वर्गीय, धार्मिक तथा क्षेत्रीय विभेद मेचीदेखि महाकालीसम्म झ्याँगिएका छन् । त्यसबारे ठण्डा दिमागले फर्केर हेर्ने कि ?